چه چيزي علم را از شبه علم، ضدعلم، و غيرعلم (مانند فلسفه) جدا مي‌كند؟ براي پاسخ به اين سوال بايد معيارهايي پيدا كنيم كه بر سر آن‌ها به توافق برسيم، تا بعد بتوانيم بگوييم كه چه چيزي علم است و چه چيزي علم نيست. به طور كلي با پنج معيار عمده مي‌توانيم يك نظريه‌ي علمي را از نظريه‌اي غيرعلمي جدا كنيم. اين معيارها عبارتند از:
آزمون پذيري عمومي: موضوعات، قوانين، تئوري‌ها و توضيحات علمي بايد نزد عموم دانشمندان قابل آزمايش باشد. اگر نتوان قضايا و احكامي مانند توضيحات، قوانين، و تئوري‌هاي علمي را كه ادعاي علمي بودن دارند آزمايش كرد، صحت يا كذب آن‌ها را نيز نمي‌توان ثابت كرد. حتي روشي براي اثبات خطا يا واقع بودن آن‌ها نداريم. بايد خاطر نشان ساخت كه «آزمون پذيري» و «قابل آزمايش بودن» فرق دارد با اين كه «آزمايش شده است». مثلا پيش از سفر انسان به ماه اين جمله «در سطح تاريك ماه كوه‌هايي وجود دارد» يك قضيه و حكم قابل آزمايش بود، گو اين كه در آن زمان امكان آزمايش آن وجود نداشت و هنوز آزمايش نشده بود. اما بعدها با پيشرفت پژوهش‌هاي فضايي اين كار انجام شد.
علم براي آزمايش تئوري‌ها و فرضيه‌هاي ذهني است و اين كه آيا اين تئوري‌ها و فرضيه‌ها در علم خارج واقعيت دارند يا نه و اگر واقعيت دارند آيا ديگران هم با آن توافق دارند يا نه. بنابراين آزمون پذيري به توافق عمومي در مورد يك مسئله كمك مي‌كند. بدين معني كه نيوتن با فرضيه‌ي جاذبه‌ي خود و ارائه‌ي شيوه‌هايي براي آزمايش نظريات خود به توافق عموم دانشمندان بر سر آن كمك كرد. همينطور لويي پاستور كه وجود ميكروارگانيسم‌ها را عامل عفونت مي‌دانست، با آزمايش‌هايي كه تكرار آن براي همه ممكن بود واقعيت داشتن تئوري ذهني و شخصي خود (تئوري ميكروبي) در عالم خارج را به همه نشان داد.
عينيت علوم نيز به همين معيار وابسته است. علم فارغ از تعصبات فرهنگي، شخصي و نژادي است، و هر كسي با شيوهي مشاهده و آزمايش مي‌تواند يك مسئله‌ي علمي را تأييد يا رد كند. روش علم روش تجربه و مشاهده‌ي همگاني است، نه تجربه‌ي شخصي و دروني. موضوعات علمي بايد قابليت تبادل بين افراد گوناگون داشته باشند و همه‌ي افراد به گونه‌اي يكسان آن‌ها را دريابند، و در مرحله‌ي بعد همه‌ي اين افراد بتوانند آن‌ها را آزمايش كنند.
اعتبار: تنها آزمون پذير بودن براي يك نظريه‌ي علمي كافي نيست. هر نظريه پس از آزمايش بايد با واقعيت مطابقت و اعتبار داشته باشد، يا بيشترين احتمال نزديكي با واقعيت را داشته باشد. آزمون پذيري نشان مي‌دهد كه مي‌توان خطا يا درست بودن نظريه را تعيين كرد. اعتبار بر نتيجه‌ي اين آزمون پذيري تاكيد مي‌ورزد. نتيجه‌ي آزمون پذيري اعتبار يا بي‌اعتباري يك نظريه را معين مي‌كند. ادعاهاي بسياري قابل آزمايش هستند؛ ولي ما پس از آزمايش آن‌هايي را كه واقعيت و اعتبار دارند مي‌پذيريم و آن‌هايي را كه صحت ندارند كنار مي‌گذاريم.
روشني و دقت: مفاهيم علمي بايد روشن و دقيق و خالي از ابهام و رمز باشند. مفاهيمي مانند الكترون، وزن مخصوص، و جرم همگي تعريف دقيق و مشخصي دارند.
يكپارچگي و وحدت ساختاري: نظريه‌هاي علمي بايد نظام يكپارچه و يك دستي داشته باشند و از تضاد عاري باشند. بنابراين مجموعه‌اي قضاياي نامربوط و ناپيوسته و متضاد مشخصات نظريه‌ي علمي را ندارد. علم به شيوهي فرضي - استنتاجي (hypothetico - deductive) كار مي‌كند. اين شيوه شامل مراحل زير است:
أ. برخورد با يك مسئله؛
ب. ابداع و اظهار يك فرضيه، نظريه، يا قانون كه مسئله را توضيح مي‌دهد و به حل آن مي‌انجامد؛
ج. استنتاج احكامي از (ب) كه به حقايق قابل مشاهده اشاره دارند؛
د. آزمايش اين احكام استنتاجي و تعيين صحيح يا خطا بودن آن‌ها.
با اين شيوه سعي مي‌كنيم تا به شبكه‌اي از قضاياي متحد و منسجم برسيم، نه به يك سلسله اطلاعات صحيح اما متفرق و ناپيوسته. شايد تي. اچ. هاكسلي به همين نكته اشاره دارد كه مي‌گويد «علم عبارت است از عقل سليمي كه سازمان يافته است». فرق علم با معلومات عمومي يا ساير دانستني‌ها و هر معرفت ديگر در همين جاست.
جامعيت و فراگيري: مسئله‌ي علمي بايد حداكثر قدرت توضيحي را داشته باشد و چيزهايي را كه نظريه‌هاي ديگر نمي‌توانند توضيح دهند، بيان كند. اين فراگيري و جامعيت نه تنها بايد توضيح دهنده‌ي احكام قبلي باشد، بلكه بايد توضيح مسائل ناشناخته و جديد ديگري را هم در برگيرد. نظريه‌ي جاذبه‌ي نيوتن نه تنها سقوط سيبي از درخت را توصيف مي‌كند، بلكه حركات اجرام سماوي و قوانين جذر و مد را نيز روشن مي‌سازد. بايد يادآوري كرد كه منظور از جامعيت علم، علم كنوني ماست كه البته آخرين و نهايي‌ترين گزارش علمي از جهان براي حال يا آينده نخواهد بود. اين فراگيري و جامعيت هميشه در حال افزايش است و پيوسته علم ما را به پديده‌ها افزايش مي‌دهد.
علم نه تنها با فرضيه‌ها و نظريات خود، بلكه با وسايل و ابزارهاي متعدد به منظور آزمايش اين فرضيه‌ها، امكاناتي فراتر از حواس انساني در اختيار ما مي‌گذارد. ميكروسكپ، اسپكتروسكپ، تلسكوپ، و راديو تلسكوپ و هزاران ابزار علمي ديگر حواس ما را تقويت مي‌كند و ما را قادر مي‌سازد به جهان‌هاي بسيار كوچك ميكروارگانيسم‌ها و دنياي بي‌نهايت بزرگ و دور ستارگان و دنياي پنهان و ناديدني ملكول‌ها راه يابيم و بدين ترتيب دانش خود در باب جهان را تكميل كنيم و جامعيت و فراگيري بيشتري به آن بدهيم.
ديدگاه علمي با تلاش و كوشش مداوم همه‌ي دانشمندان با روش‌هاي فوق به دست مي‌آيد و حاصل صدها سال كار پيگير فكري و عملي است.
نتيجه آن كه اگر يك قانون، فرضيه، يا نظريه‌ي علمي با پنج معيار فوق هماهنگي داشته باشد مي‌توان گفت علمي است، وگرنه غيرعلمي خواهد بود. وقتي مي‌گوييم نظريه‌اي غيرعلمي است منظورمان اين نيست كه بي‌فايده، ناپسند و بي ارزش است، بلكه منظور اين است كه پنج معيار مربوط به علم را ندارد و در نتيجه خارج از دايره‌ي علم است.
منبع كتاب علم چيست؟ از دكتر محمدرضا توكلي‌صابري
روش هاي تماس
تلفن دفتر مركزي-خطوط ويژه: 02144268545، 02144268537
پيامك: 50002357
شبكه هاي اجتماعي تلگرام – واتس اپ – ايمو: 09102340118
وب سايت: https://www.118daneshgah.com
ايميل: info@118daneshgah.com
لينكدين: http://tiny.cc/o74xwy