موسسه پژوهشي ماد دانش پژوهان
مركز جامع مشاوره و انجام خدمات پژوهشي و پژوهش هاي دانشگاهي، شماره ثبت 19994
در اغلب دانشگاههاي دنيا يكي از شرايط دريافت درجه كارشناسي ارشد و دكتري، ارائه گزارشي مكتوب از يك كار پژوهشي مستقل و مفصل است، كه دانشجو با راهنمايي حداقل يكي از استادان اجرا كرده باشد. معمولا اين گزارش مكتوب را در مقطع كارشناسي ارشد «پايان نامه» و در مقطع دكتري «رساله» مي نامند. البته در زبان فارسي اغلب واژه «پايان نامه» عام تر است و درباره رساله هاي دكتري نيز به كار مي رود. در بسياري از دانشگاه ها علاوه بر ارائه اين گزارش مكتوب، لازم است دانشجو با حضور در جلسه دفاع گزارشي شفاهي نيز از عملكرد خود ارائه دهد و پاسخگوي پرسش هاي داوران نيز باشد. از اين رو، تنها ارائه متن پايان نامه شرط كافي براي احراز مدرك كارشناسي ارشد و دكتري نيست و دانشجو بايد در حضور داوران توانايي خود را درباره موضوع مورد پژوهش نشان دهد. بر اين اساس، موفقيت در تدوين و نگارش پايان نامه فرايندي است كه ماه ها زمان مي برد و در اجراي آن افراد متعددي نقش دارند. گذر از اين مرحله در دوره كارشناسي ارشد به شش تا نه ماه زمان نياز دارد. اما در دوره دكتري، بسته به شيوه تدريس در اين دوره، اجراي پژوهش، تدوين و نگارش رساله در مجموع بين سه تا پنج سال، و گاهي حتي بيشتر از آن، طول مي كشد. در برخي از كشورها، مثل ايران، دوره دكتري شامل دو بخش اصلي آموزش و پژوهش است. دوره آموزش كه مستلزم گذراندن واحدهاي مشخصي است، براي دو سال نخست پيش بيني شده و دو سال بعد، پس از موفقيت در آزمون جامع، مربوط به اجراي پژوهش و تدوين رساله است. اما در برخي از كشورها، مثل انگلستان، كه دوره دكتري در آنها پژوهش محور است، دانشجويان از ابتداي دوره پژوهش خود را آغاز مي كنند. آنان سه سال نخست را به اجراي پژوهش (ارائه پروپوزال، مرور پيشينه، گردآوري و تحليل داده ها) و سال چهارم را به تدوين و نگارش متن نهايي رساله مي پردازند. از اين رو، زمان لازم براي نگارش رساله دكتري، بسته به شيوه مرسوم دانشگاهها، بين سه تا پنج سال متغير است.
تعريف پايان نامه و رساله
پايان نامه كه در واقع گزارش مفصلي از يك كار پژوهشي مستقل است بايد داراي مشخصات و ويژگي هايي باشد كه آن را از نظر استادان راهنما و مشاور و سپس نزد داوران قابل قبول سازد. اما از آنجا كه معمولا اجراي پايان نامه نخستين كار پژوهشي دانشجويان است، اغلب آنان در انجام اين كار با دشواري هاي متعدد مواجه مي شوند. خوشبختانه راهنمايي استادان راهنما و مشاور تا حد زيادي از اين دشواري ها مي كاهد.
در واقع، پايان نامه گزارشي است كامل، از فرايند يافتن پاسخ يك پرسش يا يافتن راه حل يك مسئله كه محققي آن را بر عهده گرفته و به پايان رسانده است، مشروط بر اينكه همه مراحل تحقيق را از زماني كه به شكل پرسش يا مسئله بوده، تا وقتي كه به شكل نتايج مدون و مرتب كه با تجزيه و تحليل اعداد و مستدل شده است، را در بر گيرد.
مراحل اصلي اجراي پژوهش و نگارش پايان نامه عبارتند از: انتخاب موضوع، بررسي سابقه و پيشينه موضوع، اجراي پژوهش (انتخاب روش و جامعه پژوهش، نمونه گيري، گردآوري و تحليل داده هاست)، تدوين پايان نامه و نگارش متن آن، و سرانجام ارائه گزارش شفاهي در جلسه دفاع و پاسخ گويي به داوران.
جايگاه پايان نامه در توليد دانش
حجم عمده اي از پژوهش هاي دانشگاهي در قالب پايان نامه ها انجام مي شوند و بسياري از مقالات علمي مستخرج از همين پايان نامه ها و رساله ها هستند. از اين رو، پايان نامه ها نقش مهمي در توليد دانش جديد دارند. به بيان ديگر، پايان نامه نه تنها تمرين پژوهش براي دانشجويان است، خود يكي از روش هاي توليد دانش جديد محسوب مي شود. تنها نكته اي كه ممكن است سودمندي پايان نامه ها را در اين فرايند تا حدودي كمرنگ سازد، عدم انتشار آنها در سطح وسيع است. زيرا معمولا علاوه بر نسخه اي كه به داور براي ارزيابي ارائه مي گردد، فقط چند نسخه محدود از هر پايان نامه تكثير مي شود. معمولا يك نسخه در گروه آموزشي و دانشكده، نسخه اي ديگر در كتابخانه دانشگاه محل تحصيل دانشجو و چند نسخه ديگر نيز نزد استاد راهنما و مشاور مي ماند. در نهايت نسخه اي از هر پايان نامه در مراكز ملي علمي كشورها به امانت داده مي شود. مثلا در ايران نسخه اي از تمام پايان نامه هاي دانشجويان سراسر كشور و دانشجويان ايراني خارج از كشور در پژوهشگاه علوم و فناوري اطلاعات ايران (ايرانداك) نگهداري مي شود. بنابراين، در مجموع شايد حدود ده نسخه از هر پايان نامه تكثير شود و اين مسئله از سطح دسترس پذيري محتواي پايان نامه ها مي كاهد. با اين حال، استخراج مقاله از پايان نامه ها راهكار مؤثري براي ارتقاي سطح دسترس پذيري اطلاعات آنهاست. در برخي از دانشگاهها نيز امروزه متن كامل پايان نامه ها به صورت الكترونيكي نگهداري مي شود و با رعايت مقررات خاص امكان دسترسي به اين آثار به صورت الكترونيكي پيش بيني شده است.
نقش استاد راهنما، مشاور و داور
استادان راهنما، مشاور و داور، نقش هاي ويژه اي در فرايند تدوين پايان نامه دارند. نقش استاد راهنما در اين ميان بسيار ممتاز است، زيرا او بيشترين تعامل را با دانشجو در تمام مراحل كار دارد و مي تواند با رهنمودهاي خود دانشجو را به مسير درست پژوهش هدايت كند. البته نبايد فراموش كرد كه در نهايت مسئوليت اصلي هر پايان نامه با خود دانشجوست و استاد راهنما، همان طور كه از نامش پيداست، فقط نقش راهنمايي دانشجو را بر عهده دارد.
استاد مشاور به عنوان ناظر بر فرايند اجراي پژوهش در مواردي كه استاد راهنما تشخيص دهد، ديدگاه هاي مشورتي خود را در اختيار استاد راهنما و دانشجو قرار ميدهد. اما معمولا تصميم گيرنده اصلي در هدايت پايان نامه، استاد راهنماست و استاد مشاور بيشتر درباره كليات موضوع، روش تحقيق و چگونگي مرور منابع يا موارد مشابه ديدگاه هاي خود را ارائه ميدهد. البته اين نقش مشاوره اي به هيچ وجه به معناي كم اهميت بودن جايگاه استاد مشاور در فرايند پژوهش و تدوين پايان نامه نيست. بلكه اين نوع تقسيم بندي كار به نوعي نشان از سهم بيشتري است كه از استاد راهنما انتظار مي رود و دانشجو نبايد براي تمام جزئيات كار خود به استاد مشاور مراجعه كند. البته در عمل بسيار ديده شده است كه استادان مشاور با حوصله فراوان و با سخاوتمندي قابل تقديري در تمام مراحل تحقيق، دانشجويان را از دانش و تخصص خود بهره مند ساخته اند، و به نوعي همچون استاد راهنماي دوم هدايت پايان نامه را همراه با استاد راهنماي اصلي بر عهده داشته اند.
داوران، كه حداقل يكي از آنان از دانشگاه ديگري انتخاب مي شود، در زمينه موضوع مورد مطالعه تخصص كافي دارند و خود صاحب آثار و تحقيقات متعددي در آن زمينه هستند. از اين رو، انتظار مي رود استادان داور با توجه به تجربه و تخصصي كه دارند بتوانند پايان نامه يا رساله ارائه شده را منتقدانه و منصفانه ارزيابي كنند. متن پايان نامه يا رساله مدتي قبل از تاريخ دفاع براي داوران ارسال مي شود تا آنان وقت كافي براي مطالعه آن داشته باشند. پس از مطالعه متن، آنان در جلسه دفاع حاضر مي شوند و پس از شنيدن توضيحات دانشجو، پرسشهاي خود را مطرح مي سازند و انتظار دارند دانشجو از عهده پاسخ گويي به اين پرسش ها برآيد.
جست و جو در منابع و تدوين پيشينه پژوهش
بي ترديد هيچ پژوهشي در خلأ و بدون ارتباط با ساير مطالعات انجام نمي شود، و همواره هر محقق بايد به نحوي پيوند تحقيق خود را با ساير تحقيقات نشان دهد. اساسا پژوهش خوب پژوهشي است كه ادامه دهنده راهي باشد كه ديگران پيموده اند، و خود نيز مبناي كارهاي بعدي پژوهشگران آتي قرار گيرد. به بيان ديگر، هر طرح پژوهشي در شبكه اي از پيوندهاي ميان مطالعات هم موضوع و مرتبط قرار مي گيرد، و ترسيم اين پيوندها وظيفه اي است كه در بخش مرور پيشينه پژوهش انجام مي شود.
پايان نامه هاي تحصيلات تكميلي نيز از اين قاعده كلي مستثني نيستند، و بايد به نحوي پيوند موضوع خود را با آثار قبلي نشان دهند. در اغلب رشته ها، به ويژه در رشته هاي علوم انساني و اجتماعي، اين پيوند معمولا در فصل دوم پايان نامه ها ترسيم مي شود، و اغلب با عنوان «ادبيات تحقيق» معرفي مي گردد. البته اين عنوان ترجمه تحت اللفظي اصطلاح انگليسي آن است و چندان گوياي نقش آن نيست. از اين رو، بهتر است اين فصل به عنوان «پيشينه پژوهش» معرفي شود، كه عنواني گوياتر از «ادبيات تحقيق» به نظر مي رسد.
براي بررسي پيشينه موضوع تحقيق، دانشجو بايد با تعيين دقيق حوزه مورد مطالعه و استفاده از كليدواژه هاي اصلي به پايگاه ها و بانك هاي اطلاعاتي مراجعه كند و به كاوشي عميق و همه جانبه بپردازد. به سخني ديگر، در اين مرحله بايد پژوهشگر به تدوين «استراتژي جست وجو» بپردازد. استراتژي جست و جو به معناي شناسايي مناسب ترين كليدواژه ها و تركيب آنها به كمك «عملگرهاي منطقي» است، تا بهترين نتيجه از جستوجو در پايگاه هاي اطلاعاتي به دست آيد.
گردآوري و تحليل داده ها
گردآوري و تحليل داده هاي پژوهشي بخشي حياتي و بنيادي در همه انواع تحقيقات علمي است. به بيان ديگر، در تمام پژوهشها داده هايي گردآوري شده و به شكلي تنظيم، خلاصه سازي، توصيف، مقايسه و در نهايت تحليل و تفسير مي شوند. فقط نوع داده هاي گردآوري شده و چگونگي تحليل آنها متفاوت است. گاه داده ها كمي و آماري و گاه كيفي و تفسيري اند. گاه از دل طرحها و محيط هاي آزمايشگاهي استخراج مي شوند و گاه در محيط واقعي و طبيعي به دست مي آيند. ابزار گردآوري نيز بسيار متنوع است. مثلا در حوزه هاي علوم اجتماعي و انساني معمولا مشاهده، مصاحبه، پرسشنامه، اسناد و مدارك تاريخي، گروه هاي كانوني و موارد مشابه از اصلي ترين ابزارها محسوب مي شوند. در مقابل علوم پايه و انواع رشته هاي مهندسي ابزارهاي خاص خود را دارند. به هر حال، داده موردنظر هرچه باشد و به هر شكل كه گردآوري شود، بايد در گردآوري و تحليل آن اصول پايه رعايت شود.
ارائه يافته ها و تفسير نتايج
بهترين مجموعه داده هاي گردآوري شده اگر به دقت تحليل نشوند و نتايج اين تحليل به روشني و با ذكر جزئيات كافي به خوانده ارائه نشود، عملا فرايند دشوار گردآوري و تحليل بي نتيجه مانده است. از اين رو دانشجويان بايد يافته ها و آموخته هاي خود را از فرايند گردآوري و تحليل داده ها به روشني و با دقت كافي در پايان نامه منعكس سازند. اين انعكاس بايد به نحوي باشد كه خواننده پايان نامه بتواند تصويري از آنچه دانشجو طي اجراي پژوهش موفق به كشف آن شده است، در ذهن خود ترسيم كند. يافته هاي ارائه شده در پايان نامه بايد مستند و به طور كامل متكي بر دادههاي گردآوري شده در همان پژوهش باشد. چنانچه قرار است مقايسه اي نيز ميان يافته هاي پژوهش با آثار قبلي صورت پذيرد، اين مقايسه فقط بايد با آثاري صورت گيرد، كه قبلا در فصل مربوط به «پيشينه پژوهش» به آنها اشاره شده است.
نگارش متن اصلي
پس از اجراي پژوهش، زمان نگارش متن اصلي فراميرسد. البته با توجه به اينكه قبلا پروپوزال پايان نامه و پيشينه پژوهش تدوين شده، شروع نگارش به معناي شروع از نقطه صفر نيست. بلكه در اين مرحله دانشجو بايد به سازماندهي و بسط مطالب گردآوري شده بپردازد. در نگارش متن پايان نامه بايد تمام اصول نگارش علمي كه در مقدمه به آنها اشاره شد، رعايت شود. متن پايان نامه بايد روان و عاري از ابهام باشد. بين اجزاي متن بايد نوعي پيوستگي منطقي ديده شود كه تمام اجزاي آن را به هم مرتبط سازد. علاوه بر اين، متن پايان نامه بايد يك دست باشد و دانشجو در تمام بخش هاي آن به تعاريف عملياتي ارائه شده در ابتداي پايان نامه وفادار بماند.
حضور در جلسه دفاع
در اغلب دانشگاه هاي دنيا دانشجويان تحصيلات تكميلي موظفند پس از اتمام نگارش پايان نامه، آن را به دانشگاه تحويل دهند و پس از تعيين داور يا داوران پايان نامه در جلسه اي رسمي حضور يابند، و ضمن ارائه گزارشي شفاهي از كار خود، به پرسش هاي داوران و پرسشهاي احتمالي ساير حاضران پاسخ دهند. در جلسه دفاع مهارت هاي سخنراني دانشجو نقشي اساسي دارد، زيرا او ناچار است روايتي صادقانه از ماه ها تلاش خود را در زماني كوتاه كه معمولا بين سي تا ۴۵ دقيقه پيش بيني مي شود، ارائه كند. بديهي است كه در زمان اندكي كه براي ارائه در نظر گرفته مي شود، بايد به مهمترين نكات اشاره شود. در غير اين صورت حاضران در جلسه دفاع نمي توانند برداشت درست و دقيقي از فرايند پژوهش به دست آورند. در بسياري از كشورهاي دنيا، از جمله در ايران، جلسه دفاع عمومي است و همه علاقه مندان مي توانند در آن شركت كنند. اما در برخي از كشورها، از جمله انگلستان، جلسه دفاع تنها با حضور دانشجو و داوران داخلي و خارجي برگزار مي شود. چنانچه استاد راهنما يا مشاور نيز تمايل داشته باشند، مي توانند در اين جلسه شركت كنند. اما فقط دانشجو بايد به پرسشهاي داوران پاسخ دهد و استاد راهنما يا مشاور فقط مي توانند نظاره گر اين گفت وگو باشند. داور خارجي كه نقش اصلي را در مديريت جلسه دفاع دارد، از دانشگاهي غير از دانشگاه محل تحصيل دانشجو دعوت مي شود و به همين دليل داور خارجي نام دارد.
در بسياري از جلسات دفاع ديده مي شود كه دانشجويان با استفاده از امكانات نمايشي نرم افزاهايي مثل پاورپوينت به ارائه بخش هايي از پايان نامه مي پردازند، كه دقيقا به همان ترتيبي است كه در متن پايان نامه آمده است. اگرچه استفاده از پاورپوينت و ابزارهاي نمايشي مشابه بر جذابيت ارائه مي افزايد، هيچ الزامي وجود ندارد كه دانشجو اسلايدها را يكي پس از ديگري به ترتيب نمايش دهد، و تنها به خواندن محتواي اسلايدها بسنده كند. زيرا بهتر است او ضمن استفاده از اين امكانات روايت پژوهش خود را به زباني ساده براي حاضران تعريف كند. زيرا متن پايان نامه قبل از جلسه در اختيار داوران بوده و پس از آن در اختيار ساير علاقه مندان قرار خواهد گرفت. از اين رو، جلسه دفاع فرصتي است كه پژوهشگر، كه در اينجا دانشجوست، به زبان خود داستان پژوهش خويش را همراه با فرازها و فرودهاي آن روايت كند. علاوه بر اين نبايد فراموش كرد كه اين جلسه فرصتي است كه دانشجو از كاستيها و اشكالات احتمالي متن پايان نامه مطلع شود و قبل از ارائه نسخه نهايي، به رفع اين اشكالات بپردازد.
ضمنا نبايد فراموش كرد كه تقريبا در همه جلسات دفاع داوران پيشنهادهايي براي بهبود كار ارائه مي دهند كه اغلب نيز اين پيشنهادها سودمند است. زيرا داور يا داوران از زاويه اي تازه به متن پايان نامه نگاه مي كنند و ممكن است نكاتي از ديد دانشجو و استاد راهنما پنهان مانده باشد، كه جلسه دفاع فرصت خوبي براي رفع آنهاست. از اين رو، چنانچه تذكراتي براي ايجاد تغييرات در متن پايان نامه داده مي شود، بايد از اين نكات استفاده كرد و اشكالات مطرح شده را نوعي خرده گيري تلقي نكرد. در جلسه دفاع دانشجو بايد كاملا آرام و خونسرد باشد و از دلهره و نگراني بي مورد بپرهيزد. اين جلسه خود نوعي تمرين يادگيري است، و افراد حاضر در آن بيشتر مشتاق شنيدن يافته هاي پژوهش انجام شده هستند و اگر پرسش يا نظري مطرح مي شود به دليل توجه به كاري است كه انجام شده است. از سويي ديگر، بسياري اصلاحاتي در متن از پرسش هاي مطرح شده در جلسه دفاع مي توانند افق هاي تازه اي در ذهن پژوهشگر باز كنند و مسيرهاي تازه اي براي استمرار پژوهش بگشايند. همچنين، بايد به خاطر داشت كه قرار نيست هيچ پژوهشي خود به تنهايي نقطه پاياني بر يك حوزه مطالعاتي محسوب شود، و عاري از هرگونه نقص و عيب باشد. به همين دليل، نبايد نگران پرسش هاي داوران و حاضران در جلسه بود و بايد از ديدگاه هاي آنان استقبال كرد. توصيه مي شود دانشجوياني كه در جلسه دفاع از پايان نامه خود حاضر مي شوند، نكات مطرح شده را يادداشت كنند، و به ترتيب به آنها پاسخ گويند. پاسخ به اين پرسش ها به معناي توجيه كاري كه انجام شده نيست، بلكه به معناي تشريح نكاتي است كه مبهم مانده است.
پس از جلسه دفاع
جلسه دفاع آخرين مرحله در كار تدوين و نگارش پايان نامه نيست. زيرا معمولا پس از آن دانشجو بايد اقداماتي تكميلي را انجام دهد. معمولا در جلسه دفاع داوران از دانشجو مي خواهند اصلاحاتي در متن پايان نامه اعمال كند. اگر حجم اين اصلاحات كم باشد، فقط كافي است كه استادان راهنما و مشاور اعمال اصلاحات را تأييد كنند. اما اگر موارد مطرح شده، كلي و اساسي باشد بايد به تأييد مجدد استادان داور برسد. علاوه بر اين، توصيه مي شود دانشجويان مقاله اي از پايان نامه خود استخراج كنند و با انتشار آن امكان دسترسي افراد بيشتري را به پژوهش اجراشده و نتايج آن فراهم آورند.
اخلاق پژوهش
نگارش پايان نامه به عنوان نخستين كار پژوهشي جدي دانشجويان فرصت خوبي براي تمرين اخلاق پژوهش است. منظور از اخلاق پژوهش رعايت تمام نكات اخلاقي در حفظ حريم و حقوق افرادي است كه به نحوي با پژوهش ما مرتبط هستند. مثلا حقوق مؤلفاني كه آثارشان را مطالعه كرده ايم، با استناد به آن آثار رعايت شود. در ضمن اطلاعات شخصي و محرمانه كساني كه به پرسشنامه تحقيق ما پاسخ گفته اند بايد محفوظ و مخفي بماند. همچنين، صداقت در بيان يافته هاي پژوهش به همان شكل كه هستند، حتي اگر با پيش فرض ها و فرضيه هاي ما همخواني ندارند، جزء مصاديق اخلاق پژوهش است. پژوهشگر بايد در گزارش تحقيق خود صادق، امين، منصف، و بي طرف باشد. سوگيري در پژوهش به هر شكل و در هر مرحله كه اتفاق افتد تنها پژوهشگر را از درك واقعيت ها باز مي دارد.
تعامل با استاد راهنما و ساير موارد
دانشجويان در اجراي پژوهش خود و تدوين پايان نامه از راهنمايي استاد راهنما و مشاوره استاد مشاور بهره مند مي شوند. اين وظيفه دانشجوست كه با تدبيري منطقي بيشترين بهره را از دانش استادان راهنما و مشاور ببرد. يكي از مشكلات رايج در اين تعامل عدم وجود تعريفي مشخص از هدايت و مشاوره پايان نامه است. به بيان ديگر، ممكن است برخي از دانشجويان تعريف واقع بينانه اي از نقش استاد راهنما و مشاور نداشته باشند. هدايت پايان نامه از سوي استاد راهنما الزاما به معناي حضور مستمر و گام به گام او در تمام جزئيات و تمام مراحل تحقيق نيست. بلكه استاد راهنما بايد دانشجو را به مسير درست پژوهش هدايت كند، و او را از حركت در مسير اشتباه باز دارد. وظيفه ديگر استاد راهنما و مشاور طرح سؤالاتي است كه ذهن دانشجو را به تكاپو و جنب و جوش بيشتر و مطالعه و جست وجوي گسترده تر در منابع ترغيب كند.
روش هاي تماس
تلفن دفتر مركزي-خطوط ويژه: 02144268545
پيامك: 50002357
شبكه هاي اجتماعي تلگرام – واتس اپ – ايمو: 09102340118
وب سايت: https://www.118daneshgah.com
ايميل: info@118daneshgah.com
لينكدين: http://tiny.cc/o74xwy
منبع: http://tiny.cc/i2fkxy